است ؟ نه آيا حتما بايد در متن اسلام استثنائی باشد ؟ استثنا هم لازم‏
نيست گفته آن واجب است و اين حرام حال تكليف من چيست ؟ می‏گويد اينجا
تو ببين از اين دو كه يكی حرام است و يكی واجب ، كداميك مهمتر است ؟
اين را استنباط كن ، اجتهاد كن ، ببين كداميك از اينها از نظر من مهمتر
و بزرگتر است ؟ مهمتر را بگير و كم اهميت تر را رها كن در اينجا اگر
شما بگوييد " چون لمس بدن نامحرم حرام است من دست نمی‏زنم " ، می‏گويد
خلاف شرع مرتكب شدی ، اينجا بر تو واجب بوده كه اين حرام را مرتكب‏
بشوی ، چون حرامی است كه در مسير يك واجب مهمتر قرار گرفته است مساله‏
باب تزاحم بسياری از مشكلات را حل می‏كند ، يعنی اسلام قوانين خودش را
روی اصول و حيثيات و عناوين قرار داده نه روی افراد ، و [ گاهی ] عناوين‏
در يك جا با يكديگر جمع می‏شوند و تزاحم پيدا می‏كنند ، و بعد هم خودش‏
اين مطلب را گفته كه " « اذا اجتمعت حرمتان طرحت الصغری للكبری » "
( 1 ) يعنی وقتی كه دو حرمت ( 2 ) ( دو احترام ) جمع شد ، بايد كوچكتر
به خاطر بزرگتر رها شود از اينجا معلوم می‏شود كه گاهی ممكن است تكليف‏
مردم در دو زمان فرق بكند ، در يك زمان يك امر حرام باشد ، يا در يك‏
شرايط و در يك مكان يك امر حرام باشد ، همان چيز در زمان ديگر و در
شرايط ديگر حلال و گاهی واجب باشد ، برای اينكه در آن زمان كه حرام بود ،
حكم اولی اش اين بود كه حرام است ، در زمان ديگر و در شرايط ديگر حلال‏
يا واجب شد ، برای اين كه در اين زمان با امور ديگری مواجه شده كه آن‏
امور از نظر اسلام اهميت بيشتری دارند مجتهد زمان
پاورقی :
. 1 حديثی است از پيغمبر اكرم .
. 2 " حرمت " در اينجا يعنی احترام كه شامل واجب و حرام هر دو
می‏شود .

پيش فتوا می‏داد كه فلان چيز حرام است ، مجتهد زمان بعد همان چيز را با
در نظر گرفتن شرايط جديد ، فتوا می‏دهد كه واجب است .
از جمله موارد باب تزاحم ، مواردی است كه مصلحت فرد - يعنی حكمی كه‏
به خاطر مصلحت فرد است - با مصلحت اجتماع تزاحم و تعارض پيدا می‏كند (
البته در همه موارد اين طور نيست ، ولی گاهی پيش می‏آيد كه مصلحت فرد
با مصلحت جمع تعارض پيدا می‏كند ) خيلی واضح است : برای اسلام همه فردها
علی السويه هستند ، ولی وقتی كه پای مصلحت يك فرد در ميان است يا
مصلحت جمع ، بديهی است كه آن جمع ، همين فرد است به علاوه هزارها يا
ميليونها نفر افراد ديگر ، يعنی مصلحت فرد در آنجا هزارها يا ميليونها
برابر شده است [ در اينجا ] فرد را فدای جمع می‏كند .
در كتاب طاعون آلبر كامو مباحثه ای است ميان كامو و سارتر كامو مدعی‏
است در جنگها بی گناهان به هيچ وجه نبايد كشته شوند و لو به اين عنوان‏
كه كشتن اينها مقدمه ای است برای خاموش كردن يك فتنه بزرگتر ، و سارتر
مدعی است كه نه ، در جايی كه يك بی گناه ، وسيله قرار گرفته در دست‏
يك عده جنايتكار و ما اگر بخواهيم رعايت بی گناهی آنها را بكنيم ، دست‏
جنايتكاران را بازتر كرده ايم ، اينجا رعايت آن بی گناه كمك به آن‏
جنايتكار است و خودش نوعی جنايتكاری است .
اين مساله در اسلام ( در كتاب جهاد ) به اين شكل مطرح است كه اگر
دشمنی مهاجم كه برای جامعه اسلامی خطر دارد ، می‏خواهد حمله كند و آثار
حمله اش هم پيش بينی می‏شود كه [ اگر ] بيايد چه آثار سوئی دارد ، برای‏
اينكه مانع دفاع و حمله ما بشود به عده ای از مسلمانهايی كه در دست او
اسيرند - كه بدون شك بی گناه

هستند - تترس ( 1 ) كرده باشد ( همين كاری كه در قديم هم معمول بوده )
يعنی آنها را سپر قرار داده باشد و در پيشاپيش خودش حركت بدهد كه اگر
دشمن بخواهد تيراندازی كند يا شمشير بزند ، مجبور است اول مسلمانها را
بكشد تا بعد به آنها دست پيدا كند ، اينجا مسلمانان در محظور قرار
می‏گيرند ، يا بايد به خاطر اين مسلمانهايی كه سپر قرار گرفته اند دست از
دفاع بكشند و به دشمن اين امكان را بدهند كه بيايد حمله كند و ده برابر
اين مسلمانها را بكشد و صد برابر اينها صدمه به عالم اسلام وارد كند و يا
برای اينكه جلوی دشمن را بگيرند و او را از بين ببرند ، حمله كنند و
مقدمتا همان مسلمانهای بی گناهی را كه سپر قرار گرفته اند بكشند تا
بتوانند به آنها دسترسی پيدا كنند .
اينجا تكليف چيست ؟ درست همان مساله ای كه ميان كامو و سارتر مطرح‏
است در كتاب جهاد مطرح است فقها در آنجا هيچ اختلافی ندارند ( يعنی‏
كامو در آنجا طرفدار ندارد ، همه ، نظريه سارتر را دارند ) ، گفته اند
اگر خطری كه از دشمن پيش بينی می‏شود ، مهمتر و عظيم تر است از ضرر كشتن‏
اين مسلمانها ، بايد اين مسلمانها را كشت و آنها شهيد در راه خدا هستند
، جزو مجاهدين در راه خدا شمرده می‏شوند و شهيدی هستند كه به عمد به دست‏
خود مسلمانها كشته شده اند اينجاست كه دو حرمت با يكديگر تزاحم پيدا
می‏كنند : حرمت كوچكتر و حرمت بزرگتر ، و حرمت كوچكتر فدای حرمت‏
بزرگتر می‏شود .
مساله ديگری كه امروز مطرح است و خيلی هم سؤال
پاورقی :
. 1 " تترس " از ماده " ترس " است و " ترس " يعنی سپر .

می‏كنند و فقها هم جواب مثبت به آن می‏دهند [ اين است كه ] می‏گويند : "
آيا تشريح ميت مسلمان جايز است يا جايز نيست ؟ " مساله به اين صورت‏
مطرح است : از يك طرف ما می‏دانيم كه اسلام برای بدن ميت مسلمان احترام‏
قائل است و می‏گويد هيچ چيزی كه بی احترامی به آن باشد ، نبايد واقع شود
و تسريع در تجهيزش هم واجب است و هر چه زودتر بايد دفنش بكنند ، ولی‏
از طرف ديگر تشريح برای تحقيق علمی و درس برای دانشجو جزو ضروريات‏
شناخته می‏شود و اين هم امری است كه از نظر اسلام لازم و واجب است ،
اينجا چه بايد كرد ؟ آيا به خاطر احترام ميت مسلمان ، بايد تشريح بدن‏
مسلمان را تحريم كرد يا به خاطر ضرورت تشريح در طب ، بايد تشريح ميت‏
مسلمان را - كه هميشه فقها گفته اند حرام است - تجويز كرد ؟
جوابی كه [ فقها ] داده اند ، خيلی روشن است گفته اند در صورتی كه‏
امكان تشريح بدن غير مسلمانی باشد و نيازی به تشريح بدن مسلمان نباشد و
اين نياز به آن شكل رفع می‏شود ، البته بدن غير مسلمان را تشريح كنند و
اگر آن نياز رفع نمی‏شود ، بايد بدن مسلمان را تشريح كنند باز می‏گويند
مسلمان " مجهول الهويه " را بر مسلمان " معلوم الهويه " مقدم بدارند
، از مجهول الهويه ها انتخاب كنند چون اگر اهانتی هم هست ، به يك‏
مجهول الهويه هم نداريم ، حتما از معلوم الهويه ها بايد استفاده كنيم باز
می‏گويند : افرادی كه شخصيتشان در ميان ديگران يك شخصيت اسلامی است -
مثل علما و مراجع تقليد - بدن غير او را بر او مقدم بدارند .
همه اينها مساله باب تزاحم است ، و اين خودش باب بسيار

وسيعی است گو اينكه خوب عمل نمی‏شود ، يعنی يك وظيفه بزرگ برای‏
مجتهدين ، آشنايی با موضوعات است ، فقيه اگر با موضوعات آشنا نباشد ،
اهميتها را درك نمی‏كند ، وقتی كه اهميتها را درك نكند ، بسا هست كه‏
پافشاری می‏كند روی موضوع كوچكتر ، و موضوع بزرگتر را از دست می‏دهد ولی‏
اسلام اين راه را جلوی پای او گذاشته است .
اينجا آن جايی است كه واقعا بر فقها و مجتهدين واجب می‏شود كه شرايط
زمان خودشان را بشناسند ، يعنی اهم و مهم ها را در زمانهای مختلف‏
بشناسند اگر بشناسند ، بسياری از مشكلاتی كه امروز طرح می‏شود و واقعا به‏
صورت يك موضوع مشكل و يك بن‏بست وجود دارد از ميان می‏رود اين ، يك‏
راه است در انطباق اسلام با مقتضيات زمان : تغيير قانون اسلامی ، اما
تغييری كه نسخ نيست ، تغييری كه خود اسلام اجازه داده است ، خودش وضع‏
قوانين خودش را به گونه ای قرار داده است بالنتيجه در شرايط مختلف ،
زمانهای مختلف ، مكانهای مختلف ، فرق می‏كند حتی خوردن شراب ، چقدر در
اسلام روی اين حرام تاكيد شده ، اين ديگر قابل بحث نيست ، ولی واقعا اگر
در جايی حفظ جانی موقوف به آن باشد - كه تشخيص آن هم با پزشكان است‏
وبا فقها نيست - و پزشكی گفت حفظ اين جان محترم و اين مسلمان ( غير
مسلمان را كه اسلام می‏گويد او به شريعت و قانون خودش عمل می‏كند ) منحصرا
موقوف به اين است كه مشروب بخورد ، [ فقها ] می‏گويند بخورد ، چرا ؟
چون از نظر اسلام ، حفظ جان او از نخوردن مشروب مهمتر است .
[ حال ] مساله پزشكی نباشد ، اگر كسی در شرايطی قرار گرفته كه دارد از
تشنگی از ميان می‏رود و بايد مايعی - به هر شكلی

كه می‏خواهد باشد - به او برسد و مايع منحصر هم كه جانش را نجات می‏دهد ،
در آنجا مشروب است ، چه بايد بكند ، آيا مقدسی اش گل كند و بگويد : "
من می‏ميرم و مشروب نمی‏خورم " ، يا بايد بخورد ؟ اگر مشروب نخورد و
بميرد ، در قتل خودش كمك كرده است در اين زمينه در موارد مختلف ،
مثال بسيار زياد داريم اين يكی از راههای انطباق اسلام با مقتضيات زمان .
اين مطلب يكی ريشه ديگری دارد كه وقتی آن ريشه را بدانيم ، دستمان‏
بازتر می‏شود و آن اين است كه قوانين اسلامی به اصطلاح امروز در عين اينكه‏
آسمانی است ، زمينی است ، يعنی بر اساس مصالح و مفاسد موجود در زندگی‏
بشر است ، به اين معنا كه جنبه مرموز و صد در صد مخفی و رمزی ندارد كه‏
بگويد " حكم خد به اين حرفها بستگی ندارد ، خدا قانونی وضع كرده و خودش‏
از رمزش آگاه است " نه ، اسلام اساسا خودش بيان می‏كند كه هر چه قانون‏
من وضع كرده ام ، بر اساس همين مصالحی است كه يا به جسم شما مربوط است‏
يا به روح شما ، به اخلاق شما ، به روابط اجتماعی شما ، به همين مسائل‏
مربوط است ، يعنی يك امور به اصطلاح مرموزی كه عقل بشر هيچ به آن راه‏
نداشته باشد نيست .
ما می‏بينيم قرآن اشاره می‏كند به مصالح و مفاسدی كه در احكامش هست ، و
بعلاوه [ اين امر ] جزو ضروريات اسلام است شيخ صدوق كتابی از احاديث‏
تاليف كرده به نام علل الشرايع يعنی " فلسفه های احكام " و در آن ،
احاديثی را كه در آنها اشاره ای به فلسفه های احكام هست جمع كرده است‏
نشان می‏دهد كه از صدر اسلام ، خود پيغمبر و ائمه ، فلسفه ها برای احكام‏
بيان می‏كردند و جزو ضروريات شيعه و اكثريت اهل تسنن - و شايد بايد گفت‏

به اتفاق اهل تسنن - اين است كه می‏گويند احكام بر مبنای مصالح و مفاسد
" نفس الامريه " است [ يعنی ] بر مبنای مصالح و مفاسد واقعی است ، و
به همين دليل در سيستم قانونگذاری اسلام راهی برای عقل باز شده است ،
يعنی همين كه جعل احكامش بر اساس مصالح و مفاسد واقعی و نفس الامری‏
است ، وسيله شده كه در اصل سيستم قانونگذاری راه برای عقل وجود داشته‏
باشد آنگاه عقل می‏گويد خود اسلام گفته احكام من مافوق عقل نيست و عقلانی‏
است ، پس خودش اين مطلب را قبول كرده است ، بنابراين اگر در يك جا
حكمی را به طور عام ذكر كرد بر مبنای فلسفه ای و ما آن فلسفه را كشف‏
كرديم و بعد ديديم مواردی هست كه آن فلسفه استثنا می‏خورد و لو اينكه در
متن اسلام استثنايش نيامده است ، عقل حق دارد خودش اين استثنا را بيان‏
كند ، می‏گويد اگر هم در اسلام نيامده ، به ما نرسيده ، اين استثنا در اسلام‏
وجود داشته ، در قرآن نيست ، همه چيز كه در قرآن نيست ، در سنت و
حديث هم نيست ، همه چيز كه در سنت و حديث نيست ، ما آنقدر احاديث‏
داشته ايم كه از ميان رفته كه الی ماشاءالله عقل در موارد زيادی می‏تواند
در احكام دخالت كند ، به اين معنا كه يك عامی را تخصيص بزند ، يك‏
مطلقی را مقيد كند و حتی در جايی حكمی را وضع كند كه وضعش به معنی كشف‏
است ، يعنی ممكن است در يك مورد بالخصوص ، اصلا از اسلام دستوری به ما
نرسيده باشد ، ولی عقل چون به سيستم قانونگذاری اسلام آشناست ، می‏داند كه‏
نظر اسلام در اينجا اين است ، فورا حكم را كشف می‏كند و مثلا می‏گويد "
اين حرام است " می‏گوييم " از كجا می‏گويی ؟ آيا در قرآن آمده ؟ "
می‏گويد نه " در حديث و سنت آمده ؟ " نه " از كجا می‏گويی ؟ " می‏گويد
: " من می‏توانم نظر اسلام

را در اين مورد كشف كنم " .
مثال عرض می‏كنم : ما در اسلام دستوری برای استعمال دخانيات نداريم ،
نه دستور مثبت و نه دستور منفی ، نه به ما گفته اند : استعمال دخانيات‏
حلال است و نه گفته اند حرام است اصلا آنوقت دخانياتی نبوده در اينجا
اگر عقل ( 1 ) و علم برای استعمال دخانيات ضررهای مهمی كشف كردند - چون‏
ضرر تا ضرر هم فرق می‏كند ، بعضی ضررها جزئی است ، كه در سيستم
قانونگذاری اسلام برای اينكه زياد محدوديت ايجاد نكرده باشد ، در موارد
جزئی فورا تحريم نمی‏كند ، مثلا می‏گويد مكروه است ، اما بعضی ضررها كلی‏
است - مثلا اگر كشف شود و علم ثابت كند كه استعمال دخانيات واقعا ضرر
و زيان دارد ، اساسا عمر آدم را كم می‏كند ، يك ضايعه ايجاد می‏كند - چون‏
می‏دانيم ضايعه ايجاد كردن را ديگر اسلام اجازه نمی‏دهد - مثلا در ريه واقعا
ضايعه ايجاد می‏كند ، تا چه رسد به اينكه ثابت بشود كه مثلا منشا سرطان هم‏
هست ، اگر اين مفسده در اينجا كشف شود ، مجتهد به حكم آشنايی ای كه با
سيستم قانونگذاری اسلام دارد و می‏داند هر جا كه يك ضرر مهم ، يك ضرر
قابل توجه برای جسم وجود داشته باشد اسلام آن را اجازه نمی‏دهد ، به حكم‏
عقل فتوا می‏دهد " حرام است " .
اينجاست كه می‏گويند : " كل ما حكم به العقل حكم به الشرع " اين كلام‏
فقهاست فقها آنجا كه گفته اند : " كل ما حكم به العقل حكم به الشرع "
چنين
پاورقی :
. 1 مقصود علم است عقل كه می‏گويند ، مقصود نه عقلی است كه مستقل از
علم باشد ، بلكه يعنی آنچه كه برای عقل انسان يقين آور باشد .

مواردی را گفته اند ، يعنی هر جا كه عقل يك مصلحت ملزمی را كشف كند ،
ما می‏دانيم كه شرع هم حكم هماهنگ با آن دارد و هر جا كه عقل يك مفسده‏
ملزمی را كشف كند ما می‏فهميم كه شرع هم در اينجا هماهنگ است و لو
اساسا در قرآن و حديث و كلمات علما يك كلمه در اين زمينه نيامده باشد
، و به همين دليل ممكن است عقل يك مصلحت ملزم يا يك مفسده ملزمی را
در موردی كشف كند كه اين مصلحت ملزم يا مفسده ملزم با حكمی كه اسلام‏
بيان كرده تزاحم پيدا كند ، يعنی حكمی كه اسلام بيان نكرده ولی عقل كشف‏
كرده ، با حكمی كه اسلام بيان كرده تزاحم پيدا كند و آنچه كه اسلام بيان‏
نكرده مهمتر باشد از آنچه كه بيان كرده است ، يعنی آنچه كه عقل از اسلام‏
كشف كرده مهمتر باشد از آنچه كه اسلام بيان كرده است اينجا حكم عقل‏
می‏آيد آن حكم بيان شده شرع را محدود می‏كند ، و اينجاست كه ای بسا كه يك‏
مجتهد می‏تواند يك حلال منصوص شرعی را به خاطر مفسده ای كه عقلش كشف‏
كرده تحريم كند ، يا حتی يك واجب را تحريم كند يا يك حرام را به حكم‏
مصلحت لازم تری كه فقط عقلش آن را كشف كرده واجب كند ، و امثال اينها.
اين هم باز چيزی نيست كه مجتهد از خودش اختراع كرده باشد ، راهی است‏
كه خود اسلام جلوی پای مجتهد گذاشته مجتهدين در عصر اسلام ، كار انبيای‏
امت را می‏كنند ، يعنی بايد بكنند ، بايد كار انبيای امت را در اعصار
قبل از اسلام بكنند حتی انبيای قبل هم كه احكام را ناسخ و منسوخ می‏كردند ،
واقع ناسخ و منسوخ آنها هم از همين قبيل بوده ولی به اين شكل نبوده ،
بلكه علما معتقدند همه ناسخ و منسوخ ها هم روحش به چنين چيزهايی‏

بر می‏گردد ، ولی اسم اين ديگر " نسخ " نيست .
بنابراين مبتنی بودن احكام اسلامی بر يك سلسله مصالح و مفاسد به اصطلاح‏
زمينی ( يعنی مربوط به انسان كه در دسترس كشف عقل و علم بشر است ) از
يك طرف ، و سيستم قانونگذاری اسلام كه به نحو قضايای حقيقيه است ( يعنی‏
حكم را روی عناوين كليه برده است نه روی افراد ) از طرف ديگر ، ايندو
امكان زيادی به مجتهد می‏دهد كه به حكم خود اسلام در شرايط مختلف زمانی و
مكانی ، فتواهای مختلف بدهد و در واقع كشف كند كه چيزی در يك زمان حلال‏
است ، در يك زمان حرام ، در يك زمان واجب است ، در زمان ديگر مستحب‏
، يك زمان چنين است ، يك زمان چنان .
با اين مطلب كه الان عرض كردم ، ممكن است شما بفهميد كه چرا اخبار ما
متعارض است مثالی عرض می‏كنم كه آن را از عالم بزرگ مرحوم آقا ميرزا
مهدی اصفهانی - كه در مشهد بود - دارم و لذا ذكر خيری هم از اين مرد
بزرگ می‏كنم او خيلی شديد به اين حرف معتقد بود .
مثلا شما می‏بينيد كه از امام سؤال می‏كنند كه زيارت امام حسين چطور است‏
؟ می‏گويد " مستحب است " از يك امام ديگر يا از همان امام در زمان‏
ديگر همين سؤال را كرده اند ، يا گفته " واجب است " و يا به عبارتی‏
گفته كه مفهوم وجوب داشته ، [ مثلا گفته است ] " حتما بايد چنين كنيد ،
مبادا ترك كنيد " باز ممكن است يك وقت ديگری سؤال كرده باشند ،
اساسا بی تفاوتی نشان داده باشد [ و مثلا فرموده باشد ] " حالا ضرورتی‏
ندارد ، می‏خواهی برو ، می‏خواهی نرو " .
يك آدم ساده می‏گويد : " جوابهای متناقض داده اند ! يك

جا حتی گفته اند رفتنش " واجب " است ، يك جا گفته اند " مستحب‏
مؤكد " است و يك جا مطلب را به صورت يك مستحب [ غير مؤكد ] بيان‏
كرده اند " .
ولی نه ، اين تعارض نيست ، اينها در شرايط مختلف بيان شده است گاهی‏
در يك شرايط عادی بوده ، بديهی است كه خود زيارت قبر پيغمبر و امام و
حتی همه اولياء و انبياء از باب اين كه خاطره آنها را تجديد می‏كند ، يك‏
عامل تربيتی است و فی حد ذاته يك مستحب است ، ولی همين " مستحب "
يك وقت " حرام " می‏شود ، يك وقت " واجب " ، مثلا در شرايط زمان‏
متوكل قرار می‏گيريد كه سختگيری ، بسيار شديد است ، توطئه است كه رسم‏
زيارت امام حسين بايد ور بيفتد ، اينجا ائمه تشخيص می‏دهند كه بايد با
اين طرز كار مبارزه كرد ، و يك مساله جديد پيش می‏آيد : مبارزه با طرح‏
خليفه وقت در اينجا دستور می‏دهند : " واجب است " ، واقعا هم واجب‏
بوده . . . ( 1 ) .
پاورقی :
. 1 [ ظاهرا چند دقيقه آخر بيانات استاد روی نوار ضبط نشده است ] .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: